Utworzenie parafii i przynależność kościelna oraz patronat

 

ParafiaParafia w Okoninie została erygowana przed 1325 r. W tym właśnie roku komtur ziemi chełmińskiej Otto von Luttenberg rozszerzył przywilej dla miejscowości. W przywileju zostały wymienione 4 łany wolne od czynszu z przeznaczeniem dla plebana. Potwierdzeniem jej erygowania właśnie na początku XIV w. jest czas budowy kościoła, który przypada na około 1320 r. Pierwszy raz parafia została wymieniona w suplice do papieża Innocentego IV z dnia 4 II 1360 r. Ks. R. Frydrychowicz twierdzi, ze parafię właśnie ok. 1325 r. założyli Krzyżacy dla samego Okonina, po wyłączeniu go z bardzo dawnej, bo grodowej parafii w Pokrzywnie. Kościół w Pokrzywnie prawdopodobnie podupadł na samym początku XV wieku a parafia została włączona do Okonina.

Dawność parafii Okonin podkreśla także ks. S. Kujot. Wykazuje on bowiem, że budowa kościoła została rozpoczęta po drugim osadzeniu wsi, czyli roku 1325. Z tego właśnie czasu pochodzi zakrystia oraz te części muru w nawie, które podczas wojny szwedzkiej nie uległy zniszczeniu.

Ks. Stanisław Kujot uważa, że aby wykazać dawność parafii okonińskiej wystarczy wskazać na to, że Pokrzywno w rzekomym przywileju łowickim jest wymienione, a od 1237 roku w tej właśnie parafii znajdowała się siedziba komandora. Jednocześnie ks. Kujot uważa, że są powody, aby uznać ją za przedkrzyżacką. Należały, bowiem do niej oprócz Pokrzywna z folwarkiem krzyżackim, a po 1309 r. wsią czynszową Węgrowem, także wsie wydane przez Krzyżaków włościanom. Były to miejscowości: Skarzewo, Okonin, Nicwałd. Okonin był wydany pierwszy raz między 1273 a 1276 rokiem. W tym czasie do parafii Okonin należały Małe Lniska, Nicwałd, który powstał na świeżych karcz w niedużej odległości od Pokrzywa. Jest oczywistą sprawą, że Krzyżacy tak stosunkowo dużej parafii nie założyli. Według dokumentu osadczego wieś osadził mistrz pruski Konrad von Thierberg młodszy, który urzędował w latach 1274-75, a następnie w latach 1277-87. Wówczas wieś Okonin miała 35 włók.

 

ParafiaBadania ks. Kujota nad historią parafii w Okoninie stanowią jeszcze jedną możliwość powstania tej parafii. „Przed 1320 rokiem nie było w Okoninie kościoła. Kiedy zaś gospodarze nakład ponieśli i swoją parafie za pozwoleniem Krzyżaków sobie założyli, to nie wchodziła do niej żadna inna wieś. Wobec tej jasnej prawdy trzeba się nam spytać, naprzód, do której parafii Okonin przed założeniem własnej należał; po wtóre skąd wzięły się w parafii okonińskiej owe wsi i majątki, które w 1647 roku w niej zastajemy”. Zdaniem ks. Kujota żadna z istniejących w sąsiedztwie parafii po 1321 r. nic nie straciły z posiadanego terytorium. Przeniesienie bowiem sześciu i to znacznych osad, między którymi był gród komandorski, do nowopowstałej parafii nie miałoby widocznego celu. Mogło, więc stać się coś innego. Być może Krzyżacy w Pokrzywnie zastali parafię (kościół istniejący w Pokrzywnie uważany jest za bardzo dawny, powstały w czasie wznoszenia grodu, który zbudowany był wraz z kościołem przez jednego z polskich pierwszych chrześcijańskich książąt albo królów prawdopodobnie przez Bolesława Chrobrego). Ks. Kujot snuje domysły na temat parafii Pokrzywno powołując się na dokument z księgi formularzy w kancelarii biskupa chełmińskiego Arnolda. Oficjał chełmiński Mikołaj Ramperdi pisze do plebana w E., aby pewnych parafian, których oskarżono na synodzie parafialnym, wezwał na rozmowę do grodu E. Rodzi się pytanie, do jakiego grodu E mieli się oni stawić? W spisie wsi kościelnych i miast parafialnych diecezji chełmińskiej brak nazwy zaczynającej się od E. Ale jest gród krzyżacki Engelsburg czyli Pokrzywno. Według ks. Kujota to tam mieli się stawić parafianie, gdyż tam była parafia owego plebana.

„Zdecydowana większość parafii w diecezji chełmińskiej znajdowała się pod patronatem krzyżackim. Na całym obszarze mogło znajdować się 150 parafii, z czego niewiele, ponad 20 znajdowało się w dominium biskupim, a pozostałe w części krzyżackiej”. Krzyżakom pozwalano budować kościoły na terenach chrystianizowanych ( z tego wynika, że nie na ziemi chełmińskiej). Zakon krzyżacki posiadał od samego początku patronat kościoła w Okoninie. Zakon krzyżacki już w przywileju chełmińskim z roku 1233 zastrzegał sobie patronat wszystkich kościołów wzniesionych w przyszłości a obejmujący obszar powyżej 80 włók. Krzyżacy w pełni wykorzystywali swe uprawnienia. Co prawda nie posuwali się aż do tego, aby wcielać dobra parafialne do swoich własnych, jednak czerpali z nich możliwie jak największe korzyści w postaci dziesięciny oraz przedstawiali własnego kandydata na plebana.  W czasach panowania polskiego (1454-1772) prawo patronatu należało do króla Polski. Patronat królewski potwierdzają dokumenty wizytacyjne.

 

 

Historia kościoła

 

Pierwszy kościół pochodził z początku XIV wieku. Z tego czasu zachowała się dawna zakrystia pod dzwonnicą oraz te części muru w nawie, które podczas pierwszej wojny szwedzkiej nie zostały zniszczone. Po tej katastrofie odbudował kościół i dobudował dwie kruchty Jan Działyński. Odbudowa kościoła  trwała od 1617 do 1640 roku. Obecny wygląd świątyni pochodzi z tego okresu. W tym też czasie ostatecznie utrwaliło się wezwanie kościoła św. Kosmy i Damiana (1667 r.). W latach 1716-1718 dokonano kolejnego odnowienia kościoła. Z tych lat pochodzą polichromie we wnętrzu. Kolejne odnawianie przypada na rok 1761. W 1800 roku ówczesny proboszcz ks. Łyczkowski dokonał dalszych prac konserwatorskich. W roku 1841 podwyższono wieżę, w 1890 kościół był dalej odnawiany. „Kościół gotycki – orientowany. Murowany z cegły w układzie gotyckim z dekoracją rombową wykonaną z cegieł zendówek, wzniesiony na kamiennym cokole. Salowy korpus oskarpowany od północy, z trójkondygnacyjną wieżą od tej strony, w przyziemiu, której znajduje się dawna zakrystia. Od strony południowej przylega nowa zakrystia i kruchta boczna. Od zachodu kruchta wejściowa. W grubości murów wieży prowadzą schody na poddasze. Otwory okienne o wykroju ostrołukowym, w większości są powiększone. Ściany boczne zwieńczone gzymsem konsolkowym z 1841 roku. Kościół jest jednonawowy, wieża nie stoi jak zwykle przy fasadzie zachodniej, ale wyjątkowo po lewej stronie prezbiterium, nad dawną zakrystią”.

Korpus kościoła oraz kruchty nakryte są osobnymi dachami dwuspadowymi, zakrystia ma dach pulpitowy, wieża dach namiotowy. Na wszystkich dachach jest dachówka esówka i dachówka mnich – mniszka. Strop wnętrza jest kasetonowy. W dawnej zakrystii strop jest belkowy, w kruchcie zachodniej sklepienie kolebkowe, w kruchcie południowej strop płaski.

 

„Elewacja wschodnia – z oknem przechodzącym w strefę szczytu, ujętym dwoma prostokątnymi blendami. Szczyt wydzielony fryzem opaskowym z widocznym pierwotnym schodkowym obrysem z końca XIV i początku XV wieku nadbudowanym ok. 1640 roku.”

„Ściana zachodnia korpusu jest przesłonięta w 1/3 bryłą kruchty zwieńczonej trójkątnym szczytem ze sterczynkami, zwieńczona fryzem opaskowym.”

„Elewacja północna – wzmocniona dwiema skarpami, między którymi okno; w części wschodniej wieża ujęta od północy narożnymi trójskokowymi skarpami”.

„Elewacja południowa – pięcioosiowa, z centralnie umieszczoną kruchtą boczną zwieńczoną szczytem ujętym spływami z formowanymi w tynku maszkaronami, główką aniołka i tablicą z datą odnowienia”.

Najwartościowszym elementem zdobniczym w świątyni są zachowane fragmenty polichromii ściennych odsłoniętych w latach 1913-1917.

 

Malowidła istniejące w kościele pochodzą z czterech okresów:

  • gotyckie – koniec XIV wieku
  • późnogotyckie – początek XVI wieku
  • manierystyczne – przed 1640 rokiem
  • barokowe – początek XVIII wieku

Spod pobiały przemalowań zostały odkryte w latach 1913-1917. W latach 1969-1970 były konserwowane. W latach 1996-1997 przeprowadzono badania konserwatorskie celem ustalenia przyczyn zmian barwnych.”

Polichromie gotyckie z 4 ćwierci XIV wieku powstały pod wpływem tzw. „stylu czeskiego”.

 

Do polichromii gotyckich zaliczamy:

  • malowidło ścienne – Apostoł (?)
  • malowidło ścienne – św. Jakub St. Ap.
  • malowidło ścienne – Jan Ewangelista
  • malowidło ścienne – Chrystus Sędzia
  • malowidło ścienne – Chrystus „W Studni”
  • malowidło ścienne – św. Paweł
  • malowidło ścienne – św. Piotr
  • malowidło ścienne – Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny
  • malowidło ścienne – św. Marcin
  • malowidło ścienne – zacheuszki.

 

Zachowany fragment polichromii znajduje się na ścianie południowej kościoła w sąsiedztwie balustrady chóru. Zachował się jedynie widoczny tułów postaci, fragment baldachimu oraz z boku wychodząca banderola.

Malowidło znajduje się na południowej ścianie kościoła, w sąsiedztwie okna i bocznego wejścia z kruchty. Postać zachowana jedynie fragmentarycznie, namalowana wraz z architektonicznym tłem.

Malowidło umieszczone jest na południowej ścianie kościoła, w sąsiedztwie zacheuszka nad bocznym wejściem z kruchty do kościoła. Polichromia zachowana podobnie jak poprzednie przedstawia tylko fragment postaci. To iż postać to Jan Ewangelista jest tylko przypuszczeniem, że artyście chodziło o przedstawienie tego właśnie świętego. Przyjmuje się, że jest to św. Jan Ewangelista ze względu na młody wiek postaci. Fragment tła, który także przy tej postaci się zachował nawiązuje do pozostałych przedstawień apostołów na ścianach kościoła.

Malowidło przedstawia fragmentaryczne ujęcie Chrystusa Sędziego. Znajduje się ono na północnej ścianie kościoła w nadprożu wejścia do dawnej zakrystii. Przedstawia ono popiersie Chrystusa z uniesioną prawą ręką.

Malowidło znajduje się w dolnej części wschodniej ściany kościoła, w głębokiej wnęce półkoliście zwieńczonej. Malowidło przedstawia Chrystusa do połowy postaci. Z prawego boku wypływa krew do stojącego poniżej kielicha z hostią. Wszystko otaczają narzędzia męki Chrystusa. W podłuczu i na bokach wgłębienia znajdują się malowidła późnogotyckie z pierwszej połowy XVI wieku. Malowidła te przedstawiają szablonowo, stylizowany ornament oraz orły.

Święty Paweł – malowidło jest umieszczone na wschodniej ścianie kościoła z prawej strony ołtarza głównego. Święty przedstawiony jest na tle architektonicznym, zwrócony ¾ do widza.

Święty Piotr – malowidło umieszczone jest w dolnej połowie wysokości ściany wschodniej kościoła, z lewej strony głównego ołtarza. Postać przedstawiona jest na tle architektonicznego baldachimu. Malowidło reprezentuje, jak wyżej wymienione pozostałe, najwcześniejszy tj. gotycki okres polichromii z końca XIV wieku.

Zachowany fragment polichromii znajduje się na tylnej ścianie kościoła, pod chórem, obok wejścia głównego.

Święty Marcin – fragment malowidła znajduje się na tylnej ścianie kościoła, północnej części, na chórze muzycznym. Część malowidła znajduje się nad kasetonowym stropem, który został wykonany po pożarze kościoła. Zasłonięte od góry drewnianym stropem malowidło świadczy o tym, że w przeszłości kościół miał inne sklepienie od obecnego.

Zachowały się na ścianach kościoła cztery zacheuszki (2 na ścianie wschodniej oraz 2 na ścianie południowej). Zacheuszki zostały przedstawione jako równoramienne krzyże konsekracyjne wpisane w różnobarwne okręgi.
 

Do malowideł późnogotyckich w kościele zaliczamy: 

  • malowidło ścienne – „Gramatyka”.

 

 Malowidło pochodzi z początku XVI wieku. Znajduje się na wschodniej ścianie kościoła, z lewej strony ołtarza głównego, w górnej części ściany, w prostokątnej wnęce.
Z trzeciego okresu malowideł w kościele pochodzi malowidło – obramienia okienne.

Polichromia otacza okno, stanowi obramowanie okienne, zakomponowane w formie ram, występujące między innymi przy epitafiach.

 

Najmłodsze polichromie pochodzące z początku XVIII wieku znajdujące się w kościele to: 

  • malowidło ścienne – baldachim oraz imitacja okna

 

 Malowidło jest umieszczone w bocznej, południowej ścianie kościoła, w sąsiedztwie okna. Stanowi malowidło zwieńczenie dla bocznego ołtarza „Przemienienia Pańskiego”.

Malowidło pochodzi także z początku XVIII wieku. Umieszczone jest w bocznej, północnej ścianie kościoła, w części prezbiterialnej, w sąsiedztwie ambony. Malowidło przedstawia okno ujęte w głębokiej, zwieńczonej łagodnym łukiem ostrym, wnęce ujętej perspektywicznie.

Wszystkie polichromie w kościele są nieznanego autorstwa. Jedne jest prawdopodobieństwo autorstwo dwóch malowideł: imitacji okna i baldachimu. Autorem ich jest przypuszczalnie Michał Szymański.

Oprócz wyżej wymienionych polichromii, które są najbardziej znaczącym zabytkiem w okonińskim kościele, są jeszcze inne. Zaliczyć do nich niewątpliwie należy późnorenesansowy ołtarz sprzed 1640 roku, przekształcony w latach 1716-1718 i dwa barokowe ołtarze boczne z początku XVIII wieku.

Sprzed 1640 roku pochodzi manierystyczna ambona i chrzcielnica.

Granitowa kropielnica w kruchcie bocznej pochodzi prawdopodobnie ze średniowiecza.

W kruchcie południowej na wschodniej ścianie znajduje się krucyfiks z poł. XVIII wieku, jest on wytworem sztuki ludowej.

Do zabytków w kościele należy zaliczyć także rzeźbę św. Stanisława z XVII wieku oraz dwa feretrony z przełomu XVIII i XIX wieku. „Organy o zewnętrznej oprawie neoklasycystycznej i współczesnym jej wyposażeniu instrumentu zbudował A. Terletzki – Ed. Wittek w Elblągu w 1911 roku.”

 

Na wieży kościoła zawieszone są trzy dzwony:

  • sygnaturek z 1637 r.
  • mały dzwon z żelaza z 1617 r.
  • największy dzwon z 1641 r. Został on ulany przez Gerharda Benningka. Na dzwonie zamieszczone są napisy: „DIVINO AUXILIO FUDIT ME GERHARDUS BENNINGK GEDANI”, i nad nim drugi „SI DEUS PRO NOBIS QUSI CONTRA NOS”.

 

Ksiądz R. Frydrychowicz  pisze o jeszcze dwóch dzwonach, które były kiedyś w parafii. Jeden duży z roku 1818 r. i drugi z 1904 r. O nim to pisze: „sprawiono nowy dzwon, nastrojony na e, ważący 117 kilogramów. Napis na nim zawiera najprzód prośbę do Matki Boskiej: „SANCTA MARIA ORA PRO NOBIS”. Dalszy napis zaś opiewa, że ten dzwon ulał roku 1904 Henryk Ulrich w Apoldzie, gdy proboszczem był ks. Rekowski a administratorem ks. Czubek. (Fecit me Henricus Ulrich. Apolda anno 1904. Parochus de Rekowski, Administrator Czubek)”. Obecnie tych dwóch dzwonów brak. O jednym z 1904 r. wiadomo, że został zrabowany w 1944 r. przez Niemców.